A właściwie Franciszek Smreczyński (pierwotne nazwisko Smaciarz, zmienione w 1898 roku), urodzony 27.11.1875 w Porębie Wielkiej pod Limanową, zmarł 14.05.1930 w Krakowie; powieściopisarz, nowelista, dramaturg, poeta, publicysta. Był synem ubogich górali gorczańskich. Przeszedł drogę typowa dla pierwszego pokolenia inteligencji chłopskiej, które na przełomie XIX i XX w. zaczęło uczestniczyć w tworzeniu kultury ogólnonarodowej, wnosząc do niej swoiste wartości. Musiał przezwyciężać trudności materialne i bariery społeczno-obyczajowe w latach gimnazjalnych w Krakowie; oparcie znajdował w ofiarności i zrozumieniu dla niego matki (bohaterka Matki I. Maciejowskiego). Głęboko zakorzeniony w rodzinnej glebie, do końca życia gospodarował w Porębie. Był jednak w bliskich kontaktach z krakowskim środowiskiem artystycznym, z "Życiem", "Młodością", "Krytyką". Razem z młodopolskimi poetami jeździł do Włoch i Szwajcarii, gościł ich w Gorcach i odwiedzał w Zakopanem. W środowisku literackim Zakopanego grał znaczną rolę, m.in. w 1908 r. był jednym z założycieli Towarzystwa Pisarzy Polskich. Zbliżył się też do młodych literatów ukraińskich, zwłaszcza W. Stefanyka i B. Lepkiego, tłumaczył i przedstawiał ich utwory (Młoda Ukraina 1908; Antologia współczesnych poetów ukraińskich 1911 i inne). Pokrewieństwa ideologiczne łączyły go z ruchem ludowym Galicji. Współpracował z działaczami lokalnymi (np. przy akcjach wyborczych) i z przywódcami ruchu (Wysłouchowie i "Kurier Lwów.", "Przyjaciel Ludu"). Chętnie stykał się z ludźmi lewicy. Cenił dyskusje z I. Daszyńskim, J. Marchlewskim. Poparł powstały w Królestwie na fali rewolucyjnej, Polski Związek Ludowy (Odezwa do braci-chłopów 1906), W 1909 r. angażował się w obronę S. Brzozowskiego, w 1914 r. poręczył za aresztowanym Leninem. Głównie jednak poświęcał się idei regionalistycznej, rozwijając i modyfikując koncepcje S. Witkiewicza. Jako działacz Związku Teatrów i Chórów Włościańskich patronował w Zakopanem amatorskiemu ruchowi teatralnemu górali. Od 1912 r. aktywnie uczestniczył w Zjazdach Podhalan, stanowiących zalążek powstałego w 1918 Związku Podhalan. Współtworzył ich organ, "Gazetę Podhalańską" (zał. w 1913). Występował w imieniu całej góralszczyzny, włączając w pojęcie polskiego Podhala także Spisz i Orawę. Apelował o utworzenie Ogniska Ziem, obejmującego ruch regionalny m.in. Śląska i Kaszub. Przemówienia i artykuły Orkana z tego zakresu wydano z czasem w tomie Warta (1926) i Wskazania (1930). W wojnie światowej wziął udział jako oficer Legionów Polskich, uczestnik kampanii 4 pułku piechoty, tzw. "czwartaków". Przyjaźnie z towarzyszami broni utrzymywał do końca życia mimo późniejszego rozczarowania systemem rządów, jaki nastąpił po roku 1926. Pochowany jest na cmentarzu zakopiańskim.

Orkan debiutował elegijno-patriotycznym poematem Nad grobem Matki (1896) oraz wierszami satyrycznymi i obrazkami prozą. Protektorów znalazł w I. Maciejowskim, T.T. Jeżu i K. Tetmajerze. Tetmajer chciał w nim widzieć pioniera szkoły podhalańskiej, podobnej do szkoły ukraińskich romantyków. Najbardziej ceniony jako prozaik, we wszystkich rodzajach pisarstwa dawał Orkan świadectwo swym chłopskim doświadczeniom życiowym. Pierwsze tomy nowel (Nowele 1898, Nad urwiskiem 1900), powieść Komornicy (1900), utwory scen. Postronni (powstał 1897 przy współudziale Sewera) i Skąpany świat (inny tytuł Pomsta, powstał w 1899 r., wystawiony w 1903 r.), zbiór wierszy Z tej smutnej ziemi (1903) przynoszą ponury obraz wsi nękanej nędzą i jej społeczno-moralnymi skutkami. Inaczej niż dotychczasowi piewcy tematu chłopskiego, ale zgodnie ze szczególną sytuacją Podhala i Gorców, Orkan nie zajmował się problemem ucisku ze strony dworu, lecz przedstawiał wewnętrzne konflikty wiejskie, wynikłe z przeludnienia gospodarstw i zróżnicowania środowiska, na którego przeciwnych krańcach widzi bogatych gazdów oraz bezrolną biedotę. Hasło wierności prawdzie o niedoli ludu, Przygrywka (1896), znalazło potwierdzenie w dokładności etnograficznego opisu i kulcie nagiego faktu, zbieżnym z metodą naturalizmu. Realia wiejskie występują też w bliskiej Kasprowiczowskim sonetom Z chałupy wczesnej liryce Orkan, spotykając się tam z nastrojowo i impresyjnie wyzyskanym pejzażem skalistej "krainy kęp" i z gorącym zaangażowaniem emocjonalnym podmiotu poetyckiego. Tytułowy poemat tomu Z tej smutnej ziemi, ideowo pokrewny Chrystusowi Kasprowicza i Legendom A, Niemojewskiego wdraża protest społeczny na gruncie moralistyki chrześcijańskiej. Wyróżniająca Orkana bezkompromisowość diagnoz i surowość ich literackiego ujęcia wywołała ostre ataki krytyki konserwatywnej i klerykalnej, entuzjastyczne zaś przyjęcie miała na łamach prasy postępowej i w kręgach demokratycznej młodzieży, co wyraziło się m.in. manifestacją w czasie premiery Skąpanego świata we Lwowie (1902). Dramat ten, przedstawiający walkę o ziemię w rodzinie chłopskiej, zakończony symbolicznym epilogiem Noc w stylu maeterlnickowskim, jest najsprawniejszą od strony teatralnej sztuką Orkana; inscenizowany był przez T. Pawlikowskiego i J. Osterwę.

Odkrywczy punkt obserwacji mechanizmów społecznych, jakim było dla Orkana rozwarstwienie klasowe wsi, ujawnił jego zdolność uogólniania, prowadzącą do nowej syntezy chłopskiego losu. Budując ją, korzystał pisarz tak z realistycznych, jak i modernistycznych środków wyrazu. Powieść W roztokach (1903) zawiera wizję przyszłej wsi, rządzonej kolektywnie na zasadach sprawiedliwości. Bohater utworu ponosi klęskę, zawinioną zarówno przez własny indywidualizm - jak przez brak przychylnego odezwu w otaczającej go zbiorowości. W prawie całej dalszej swej drodze Orkan usiłował rozwikłać konsekwencje ideowe i artystyczne tak przedstawionej porażki, ale nigdy już nie osiągnął podobnej jasności sądu ani pewności warsztatu.

W latach 1902-04 pod wpływem S. Witkiewicza i E. Abramowskiego próbował skonstruować Teorię socjalną, dzielącą ludzkość na trudno przenikalne wzajemnie "rasy duchowe", pozostające na różnych szczeblach rozwoju intelektualnego i moralnego. Koncepcja ta odezwała się w dramacie Wina i kara (1905), zaciążyła też na późnej publicystyce.

Parokrotnie ponowił Orkan analizę postaci chłopskiego reformatora. W sztuce Franek Rakoczy (1908) podjął dalsze dzieje bohatera W roztokach w konwencji ibsenowskiej, ale przewód oskarżycielski pod jego adresem przeprowadził w duchu krytyki społecznej M. Gorkiego, oddając głos najbardziej uciemiężonym biedakom. Replikami postaci Rakoczego stali się bohaterowie kilku nowel z tomu Herkules nowożytny i inne wesołe rzeczy (1905) i Wesele Prometeusza (1920), wydrwieni tam na gruncie groteski i satyrycznej paraboli. W ówczesnej nowelistyce Orkana dominuje tonacja ironiczna, kostyczna. Harmonijne porozumienie człowieka z przyrodą, wpływ otaczającego piękna na obyczaj, swoista kultura uczuciowa i humorystyka chłopska, a więc wątki folkloru stylizowane z upodobaniem przez młodopolskich ludomanów, występują u Orkana rzadko, choć opracowywał je ze znajomością rzeczy i wdziękiem, kunsztownym osiągnięciem tego rodzaju jest zbiór Miłość pasterska (1908).

Wzajemny stosunek świata natury i świata człowieka ujmował Orkan częściej w kategoriach dramatycznej, a czasem nawet tragicznej rywalizacji. W powieści Powrót (1910) wywiódł ją z konkretu społecznego: ukazał grozę biologicznego wyniszczenia całej wioski rażonej plagą głodu i epidemią cholery po 1846. Rozpad więzi międzyludzkich, zdziczenie ocalałych od śmierci jednostek, niszcząca agresywność natury znalazły tu wykładnię katastroficzną, ujętą w formę klechdy ludowej - "strasznej opowieści". Atmosfera rozpaczy i załamania wiary w wartości humanistyczne przenika też lirykę Orkana z tego okresu (Z martwej roztoki 1912). Powściągliwość środków i akcenty prozaizujące wyróżniają te wiersze z tła poezji młodopolskiej. Dramat egzystencjalny człowieka, skonfrontowany z rytmem życia przyrody, odrębnie przedstawił Orkan w kolejnej powieści Drzewiej (1912), mówiącej o legendarnych dziejach osadnictwa gorczańskiego. W twórczości Orkana dochodzą także do głosu zainteresowania tradycją historyczną. Najwcześniej dał im wyraz w dramacie Ofiara (1905,). Przypomniawszy bolesne doświadczenie rabacji 1846, bez złudzeń nakreślił konflikt klasowych racji chłopskich z nadziejami wspólnej walki o wolność, żywionymi przez garstkę szlacheckich demokratów. W powieściowej epopei o buncie 1651 (Kostka Napierski 1925), w zamierzeniu polemicznej wobec tradycyjnego romansu historycznego, ale w praktyce bliskiej twórczości H. Sienkiewicza, choć odmiennej od jego historiozofii, ukazał Napierskiego jako wyraziciela chłopskich marzeń o państwie rządzonym przez lud.

Wybierając z dziejów narodowych epizody wskazujące na aktywny udział chłopów, Orkan zawsze dostrzegał siłę napędową historii we współwystępowaniu walki o interesy ludu z walką o niepodległość Polski. Ten sam punkt widzenia przyjął wobec rewolucji 1905. Powstała wtedy Pieśń o buncie weszła do zbioru hymnów i poetyckich apelów pt. Pieśni czasu (Piotrków 1915). Wstąpiwszy do Legionów napisał Orkan garść wierszy patriotycznych. Ale wojnę rozumiał jako zjawisko złożone, w reportażu Drogą Czwartaków (1916) ukazał jej oblicze odpatetyzowane i groźne.

W latach 1918-30 Orkan podejmował liczne zamierzenia literackie, ale na ogół nie zdołał zrealizować ich do końca. Są to m.in. liryki z ironicznie pomyślanego cyklu Pochwała życia, wizyjny, nawiązujący do twórczości J. Słowackiego i S. Wyspiańskiego dramat o Polsce u progu niepodległości Widma (powstający w latach 1917-27) oraz powieść Czantoria (powstająca w latach 1928-29) - próba przeniesienia niektórych motywów Drzewiej w scenerię Beskidu Śląskiego. Utwory te, zachowane w bogatym archiwum rękopisów i materiałów biograficznych Orkana, publikowane były stopniowo w kolejnych wydaniach pośmiertnych jego dzieł z inicjatywy najbardziej zasłużonego badacza Orkana S. Pigonia.

Najcenniejszą częścią twórczości Orkana z ostatniego okresu są Listy ze wsi (t. 1-2 1925-27), które już za życia autora potraktowano jako wydarzenie literackie i ideologiczne. Dał w nich psychologiczną charakterystykę współczesnego chłopa, zanalizował jego historyczną i aktualną sytuację społeczną, uwydatnił jego wartości obywatelskie i kulturotwórcze na tle dominującej kultury miasta; sformułował też program działania dla nowej inteligencji wiejskiej. Listy te stoją na pograniczu publicystyki, gawędy i zbeletryzowanego reportażu, cechuje je precyzja obserwacji, dowcip i żarliwość.

Nauczycielski charakter spuścizny Orkana i jego miłość do ludu znalazły odbicie w kulcie pisarza, krzewionym po jego śmierci przez ruch ludowy, organizacje regionalne, głównie podhalańskie, i Polonię. Ufundowano pomnik w Nowym Targu, imieniem Orkana nazwano Uniwersytet Ludowy w Gaci Przeworskiej i inne instytucje wychowawcze, a z czasem też muzeum w Rabce (przechowujące obrazy malowane przez Orkana) i rezerwat turystyczny w Gorcach; w zachowanym tam domu rodzinnym Orkana, tzw. Orkanówce, przystąpiono w 1975 r. do zorganizowania muzeum.

Orkan pozostał do dziś pisarzem o wyjątkowej szerokości spojrzenia na sprawy wsi polskiej. Tak jak W. S. Reymont czy J. Kasprowicz, pozostawił przejmujące dokumenty literackie chłopskiej krzywdy, ale wyciągnął śmielsze niż oni wnioski ideologiczne. Pokazał według słów Brzozowskiego "rodzenie się duszy w chatach", stworzył bohatera - buntownika i przywódcę. Umiał zarazem nadać własny koloryt obrazowi przedstawionego świata. Przestrzenią tego świata jest dolina Gorców. W kolejnych utworach występuje jednolita sceneria i pojawiają się te same lub podobne do siebie postaci, reprezentujące tragiczną bądź groteskową formułę losu. Język pisarza odkrywa nieznane funkcje wyrazowe gwary. Znamienna jest też stała symbolika Orkana - uniwersalna, ale wyprowadzona z miejscowych realiów i pojęć, zwłaszcza kluczowy symbol urwiska, nad którym znalazł się lud, i symbol zielonej gwiazdy, "planety", uosabiającej nadzieję odmiany. W swym całokształcie twórczość Orkana stanowi więc oryginalną realizację możliwości artystycznych Młodej Polski.