A.Walicki w swojej biografii Moniuszki wydanej w roku 1873, tak pisze o Stanisławie:
 "...uczył się początków muzyki u matki swojej, która dość biegłą była w grze na fortepianie i nieźle śpiewała. Od niej to wyuczył się «Śpiewów historycznych» Niemcewicza (...) i wszystkie je na pamięć umiał." W takiej to atmosferze wzrastał przyszły twórca opery narodowej. W 1827 roku rodzina Moniuszków przeniosła się do Warszawy i tam Stanisław rozpoczął regularną edukację, również muzyczną. Po trzech latach powrócili do Ubiela (zbiegło się to z wybuchem powstania listopadowego). Stanisław ukończył 6 klas gimnazjum rządowego w Mińsku, skąd ojciec go zabrał, gdyż szkołę tę, dotychczas polską, przekształcono na rosyjską. W 1836 roku stryj Aleksander zabrał go do Wilna, gdzie Stanisław poznał opery Mozarta, Rossiniego i Webera. W 1837 roku wyruszył dla uzupełnienia studiów kompozytorskich do Berlina (Szkoła Główna Muzyczna w Warszawie została po powstaniu zamknięta). Tam studiował teorię muzyki, dyrygowanie, akompaniował śpiewakom, słuchał oper. Poznał młodzież berlińską głoszącą hasła epoki romantycznej. Tam wydano po raz pierwszy jego kompozycje ( trzy pieśni i balladę "Trzech Budrysów"). Tam powstały dwa kwartety smyczkowe. W 1840 roku wrócił do kraju i poślubił Aleksandrę Müllerównę. Osiadł w Wilnie i przyjął posadę organisty w tamtejszym kościele. Dawał lekcje muzyki.

Ze względu na ciężką sytuację rodzinną zaczął pisać operetki wystawiane w Wilnie i innych miastach. Zaczął też pisać i wydawać pieśni, które z czasem drukowano jako periodyczne zbiorki. Pierwszy ukazał się w 1844 roku. Nazwano je "Śpiewnikiem Domowym". Ogółem ukazało się 12 śpiewników, zawierających pieśni zrozumiałe, trafiające do serca i wyobraźni, bardzo polskie. Dlatego też cieszyły się wielką popularnością. Spełniały rolę kolportera polskości, były konkretnym przykładem żywotności kultury polskiej i piękna polskiej pieśni. Odniesiony przez to wydawnictwo sukces zachęcił kompozytora do spróbowania swoich sił w muzyce operowej. Librecistę znalazł w Warszawie. Był nim Włodzimierz Wolski. Efektem ich spotkania była pierwsza dwuaktowa wersja opery "Halka" zwana "Halką Wileńską", gdyż w Wilnie właśnie została po raz pierwszy wystawiona w 1848 roku. W tym samym roku Moniuszko wystawia "Mildę" - kantatę do słów Ignacego Kraszewskiego i komponuje muzykę do fragmentów "Dziadów" Adama Mickiewicza, dając jej tytuł "Widma". W ciągu kilku następnych lat pisze kilka operetek, pieśni świeckie i kościelne.

W 1858 roku po przerobieniu "Halki" z dwuaktowej na czteroaktową została ona wystawiona w Warszawie, gdzie zbudziła prawdziwy entuzjazm. W tym samym roku Moniuszko pisze jednoaktową operę "Flis" oraz zostaje Dyrektorem Opery w Warszawie. W tym okresie następuje największy rozkwit sił twórczych kompozytora. W 1860 roku wystawiono "Hrabinę" - trzyaktową operę stanowiącą satyrę na francuskie obyczaje polskiej arystokracji, będącą zarazem apologią polskości i patriotyzmu. W niecały rok później wystawiono jednoaktową operę Moniuszki - "Verbum Nobile", o którym pisano "...Dawno na naszej scenie nic podobnie udatnego jak ta opera nie widziano..." W styczniu 1863 roku wybuchło powstanie styczniowe. Niezaprzeczalnie pod jego wpływem napisał Moniuszko bodaj największe swoje dzieło - "Straszny dwór", który wystawiono we wrześniu 1865 roku. Dalsze lata życia Moniuszki to ciągłą walka o byt i kłopoty zdrowotne. Napisał jeszcze muzykę do "Sonetów krymskich" Adama Mickiewicza, nieco mniej udaną operę "Paria", operetkę "Beata" oraz szereg pieśni. Pracował także w Instytucie Muzycznym, gdzie uczył przedmiotów teoretycznych. Zmarł na atak serca 4 czerwca 1872 roku. Jego pogrzeb był wielką manifestacją patriotyczną.